Hohe Messe by J.S. Bach, BWV 232, Wouter Olthuis

Harmonische dichtheid

door

Een gesprek tijdens de koffiepauze van een koorrepetitie: ‘Ken jij de symfonieën van S. een beetje? Gisteren hoorde ik z’n 3e, schitterend, vooral die strijkers in het langzame deel’. ‘Ja, en dan de koperblazers in het slotdeel, fenomenaal’. Een volkomen aanvaardbaar gesprekje dat het onzegbare van de muziek onderstreept: verder dan schitterend en fenomenaal komen we niet en dat kan voldoende zijn. Soms is het echter nuttig of nodig je te verdiepen in de muziek om kenmerken te achterhalen die voor jou bepalend zijn in je waardering van een componist. Ik had die behoefte na lezing van de onvolprezen Bach-biografie van Maarten ’t Hart. Hij en ik zijn beiden fervent liefhebber van de muziek van J.S. Bach, maar het verbaasde mij dat zijn shortlist van favoriete stukken niet overeenkwam met mijn lijstje. Blijkbaar komen zijn kenmerken om een muziekstuk favoriet te verklaren niet overeen met die van mij, ondanks onze gedeelde liefde voor dezelfde componist.

Nu heb ik geen open lijntje met dhr. ’t Hart, dus was zelfonderzoek nodig om tenminste mijn eigen kenmerken te achterhalen, die leiden tot een hoge waardering. Ik heb één kenmerk gevonden dat voor mij veel gewicht in de schaal legt en dat wil ik noemen en toelichten. Aangezien de Hohe Messe een Wunderkammer van stijlen van Bachs composities betreft, past het prachtig als bijdrage in dit Blog.

Dat kenmerk is harmonische dichtheid, hier gedefinieerd als het aantal akkoordwisselingen (ofwel veranderingen in de harmonie) per maat. Dit vergt een toelichting aan de hand van de nog immer slapende Vader Jacob:

Vader Jacob op drie verschillende manieren geharmoniseerd
Drie keer de 1e maat van Vader Jacob op drie verschillende manieren geharmoniseerd.

In maat 1 is Vader Jacob keurig geharmoniseerd met een tonica akkoord. Er is weliswaar nog een akkoord op de ‘Ja-‘ van Jacob, maar dat is gelijk aan het eerste: twee akkoorden in de 1e maat, maar geen akkoordwisseling. De harmonische dichtheid is nul. Maat 2 begint weer met dat tonica akkoord, maar wisselt op ‘-der’ naar de dominant om daarna weer terug te gaan naar de tonica. Daarmee heeft deze maat een twee akkoordwisselingen en dus een harmonische dichtheid van twee. Nu begrijpt u dit kenmerk. Maar wacht, er is meer! In maat 3 heeft iedere lettergreep (dus iedere kwartnoot) een nieuw akkoord, resulterend in een harmonische dichtheid van drie. Bovendien ontsnappen de akkoordveranderingen aan de toonsoort, waarin de maat begon; zij leiden naar een andere toonsoort: modulatie. De theoreticus in mij neigt nu naar een verfijning van de definitie in harmonische toonsoort dichtheid en modulatie dichtheid. Dat voert hier echter te ver en voegt ook niets toe aan het doel om in deze bijdrage een tenminste voor mij bepalend kenmerk van kwaliteit van muziek in het algemeen en van Bach in het bijzonder te vinden en toe te lichten.

Zoals gezegd biedt de Hohe Messe een waaier van stijlen, die van pas komen om het kenmerk harmonische dichtheid toe te lichten. Eerst een voorbeeld uit het Kyrie:

Kyrie van de Hohe Messe, klavieruittreksel van de orkestpartij
Maat 53 en 54 uit het 1e Kyrie van de Hohe Messe, klavieruittreksel van de orkestpartij.

Ook zonder veel kennis van harmonieleer kunt u aan de veelheid van steeds wisselende akkoorden per maat én aan het grote aantal toevallige voortekens (kruizen) en herstellingstekens afleiden dat de harmonische dichtheid hoog is. Medelijden met de conservatoriumstudent die deze maten harmonisch zou moeten analyseren! Zijn we er nu? Wordt de muziek van Bach zo gewaardeerd vanwege haar hoge harmonische dichtheid…? Zie het volgende voorbeeld, een gedeelte uit het Ex expecto resurrectionem van de Hohe Messe:

Et expecto resurrectionem van de Hohe Messe, klavieruittreksel van de orkestpartij
Maat 147-150 uit het Et expecto resurrectionem van de Hohe Messe, klavieruittreksel van de orkestpartij.

Hier gebeurt harmonisch he-le-maal niets: Bach legt een tonica akkoord neer in de toonsoort D-grote terts, floepert wat met het ritme en legt het akkoord soms in een andere ligging (omkeringen van het tonica akkoord) en dat niet één, maar vier maten lang en niet alleen in de hier weergegeven orkestpartij, maar ook in de (niet weergegeven) zangpartij, resulterend in een verbluffend lage harmonische dichtheid over deze vier maten. Zelfs Vader Jacob is harmonisch interessanter.

En toch waarderen we beide getoonde delen uit de Hohe Messe en bereikt Bach in het 2e voorbeeld, Et expecto resurrectionem, (en ik verwacht de opstanding) zijn beoogde doel met verve: kijk hoe die opstanding vanuit het steeds verder stijgende notenbeeld in een stralend D-groot akkoord wordt uitgebeeld. U mag zelf bepalen hoe belangrijk het kenmerk harmonische dichtheid is voor uw waardering van muziek, van Ockeghem tot Mahler met Bach daar ergens tussen. Om terug te komen op de inleiding van deze bijdrage: persoonlijk houd ik wel van een vet hoge harmonische dichtheid. En, oh ja, luister eens naar de liedjes van het Europees Songfestival met het kenmerk harmonische dichtheid in uw achterhoofd. Vroeger had je nog wel ‘ns een modulatie…

Noten:
  1. Het kenmerk ‘harmonische dichtheid’ kwam ik op het spoor uit de thesis van B. Heesacker, ‘Analyzing and Reinterpreting Dimensions of Bach's Harmonic Rhythm’, University of Kansas, May 2016. Wetenschappers onderling, musicologen incluis, bedoelen niet altijd hetzelfde met een bepaalde term; definities kunnen verschillen. Ik heb daarom maar een keuze gemaakt uit de definities van harmonische dichtheid om mijn punt in bovenstaande bijdrage te maken. Heesacker geeft aan het begrip ‘harmonic density’ een iets andere betekenis voor zijn beoogde doel.
  2. Ik hecht er waarde aan te melden, dat er eerst en vooral waardering (of afkeer) van bepaalde muziek kan zijn en dat daarna onderzocht kan worden (maar dat hoeft niet) waaróm die waardering of afkeer er is. Soms krijg ik het verwijt dat ik technisch naar muziek luister, maar dat is niet zo. Als men mij echter vraagt, waarom ik (bijv.) Bachs muziek bewonder, dan kan ik slechts in muzikaal-technische kenmerken antwoorden; voor de echte waardering van muziek heb ik geen woorden. Harmonische dichtheid is wel een blijvertje in mijn antwoorden.