Hohe Messe by J.S. Bach, BWV 232, Wouter Olthuis

Heterofonie

door

De fuik van YouTube, gevuld op grond van mijn zoekgeschiedenis, bevat interessante vissen van een soms onbekende soort. Zo verscheen daar onlangs een filmpje1 over heterofonie. Homo- en polyfonie2 zijn mij niet vreemd maar heterofonie was nieuw voor mij. Toen ik -na wat onderzoek- dat begrip ook nog bleek te kunnen illustreren met een fragment uit de Hohe Messe, was deze bijdrage geboren.

Heterofonie is een vorm van muziek die het midden houdt tussen monofonie en eenvoudige polyfonie. Iedereen zingt of speelt dezelfde melodie. De afzonderlijke stemmen wijken echter meer of minder af van deze hoofdmelodie in hun improvisatie of versiering.3

Heterofonie kwam al voor in de Griekse oudheid en is te zien als een spontane meerstemmigheid die vooral ook nu nog in het midden- en verre Oosten voorkomt.3 In de westerse, klassieke muziek is het zeker vóór de 20e eeuw nogal zeldzaam. Een voorbeeld uit een pianoconcert van Mozart verheldert het begrip wellicht beter dan bovenstaande definitie:4 

heterofonie bij Mozart
Een voorbeeld van heterofonie in Mozarts 24e pianoconcert KV 4914. De violen spelen de melodie en de piano meandert daar in ritme en toonhoogte omheen. Alle noten van de melodie klinken ook in de piano op de met groen aangegeven momenten.

Altijd leuk om wat te leren, dacht ik na het YouTube filmpje over heterofonie te hebben gezien. Tegelijkertijd wilde ik natuurlijk weten of heterofonie voorkomt in Bachs Hohe Messe. Wéér de gehele partituur bestudeerd, opnieuw hoofdpijn van de altvioolsleutel maar de moeite werd beloond. Zowel in het Qui tollis als in Patrem omnipotentem heb ik voorbeelden van heterofonie gevonden:

heterofonie in Hohe Messe
Qui tollis, mt 28-29 (boven) en Patrem omnipotentem, mt 21-23 (onder) zijn voorbeelden van heterofonie in de Hohe Messe van J.S. Bach. De melodie van de zangstem klinkt ook -versierd- instrumentaal op met groen aangegeven momenten.

Heterofonie wordt in de barokmuziek weinig toegepast en komt ook bij Bach zó zelden voor, dat het meer toeval lijkt dan een middel om een bepaald effect te beogen. Toch wel lekker om iets geleerd te hebben, dat ook in de Hohe Messe is terug te vinden. Dat verdient op deze website een bijdrage en na het lezen hiervan bent u ook op de hoogte.

Noten:

1 het YouTube-filmpje van Score Circuit over heterofonie: https://www.youtube.com/watch?v=kTN1y3Mx7xI

2 toch even de begrippen op een rijtje1:

  • monofonie: een enkele melodie zonder begeleiding. Alle stemmen of instrumenten laten dezelfde melodie klinken, éénstemmig of in octaven.
  • homofonie: een hoofdmelodie ondersteund door akkoordbegeleiding. De begeleidende partijen bewegen mee met de hoofdmelodie in hetzelfde ritme.
  • polyfonie: verscheidene melodische lijnen klinken tegelijkertijd en worden elk onafhankelijk behandeld. Deze lijnen hebben vaak hun eigen ritmes en soms ook hun eigen melodie.
  • heterofonie: het klinken van meer dan één versie van een melodie, tegelijkertijd gespeeld, waarvan één met kleine variaties of versieringen.

3  vrij vertaald uit: https://de.wikipedia.org/wiki/Heterophonie

4 voorbeeld ontleend aan: https://en.wikipedia.org/wiki/Heterophony