Hohe Messe by J.S. Bach, BWV 232, Wouter Olthuis

Hoogste

door

Bij het spelen van Bachs muziek viel het mij gaandeweg op, dat de hoogste noot van een stuk zelden toevallig of onopgemerkt klinkt. Soms ook klinkt de hoogste noot meer dan eens in een stuk en treedt dan niet zo nadrukkelijk op de voorgrond. Maar als slechts één noot boven alle andere piekt, dan verdient deze onze aandacht en nader onderzoek. Waarom? Omdat Bach geen enkel muzikaal en buitenmuzikaal middel onbenut laat om een boodschap over te brengen. Als een muziekstuk tekst bevat, is de boodschap van die ene hoogste noot meestal duidelijk. Zonder tekst vormt de boodschap zich in het hart van de luisteraar.

hoogste piek in berglandschap
Ook in een berglandschap is meestal één piek echt de hoogste. Deze figuur is gemaakt met kunstmatige intelligentie, Stable Diffusion 1.5, prompt: mountain view with one highest peak.

Terug naar de Hohe Messe. Het eerste Kyrie bleek al eerder een schatkamer van enorme afmetingen te zijn, dus laten we deze opnieuw betreden en ons richten op de noten-met-tekst; de zangpartijen dus. In maat 30 beginnen de tenoren met het zingen van het thema van een monumentale vijfstemmige fuga. Een fuga is een compositie waarin dezelfde melodie (het thema) beurtelings in alle stemmen klinkt. Het thema begint keurig in de grondtoon, de tonica van dit Kyrie: b-kleine terts (h-Moll in het Duits, waarmee ook de andere benaming van de Hohe Messe duidelijk wordt: Messe in h-Moll). Geheel volgens de regels zetten de alten vervolgens 5 tonen, ofwel een kwint hoger het thema in op de dominant, een fis. Dat gaat keurig zo door met de inzet van de sopranen en de alten, waarna het atypisch lang duurt, voordat de bassen het gehele thema voor de vijfde keer inzetten, waarmee de zogenaamde eerste exposite (bijna letterlijk: tentoonstelling) van deze vijfstemmige fuga voltooid zou kunnen zijn. Bach en ‘geheel volgens de regels’ gaan vaak niet samen: de inzetten van het thema gaan dóór, de tweede sopranen zetten het thema in maat 48 nog wel braaf in op de dominant, maar dan, in maat 50 doen de eerste sopranen iets ongehoords. Zij zetten het thema in op een cis. Dat is noch de tonica, noch de dominant van dit Kyrie, maar de dominant van de dominant. Vreemd. Het gevolg is wel, dat de eerste sopranen omhoog slingeren tot… in maat 52 de eenzame, hoge a klinkt, verder niet meer geëvenaard in dit deel, en klinkend (natuurlijk) op het hoogst indringend geroepen ‘Heer’, Kyrie

hoogste noot Kyrie
De eigenaardige inzet van het thema door de eerste sopranen in maat 50 op een cis, leidend tot de hoogste gezongen noot van het gehele Kyrie, de hoge a, met groen aangegeven, natuurlijk op ‘Heer!’

Dat is ‘m dan, de hoogste gezongen noot in het gehele Kyrie. Ik vraag mij dan toch nog af of de uiterst vreemde inzet van het thema op die cis daarmee toevallig leidt tot die unieke, hoge a, of dat Bach, om een hoogste toon te bereiken, dat sopranenthema dan maar op een cis heeft laten beginnen. Stiekem weet ik het antwoord wel. ‘Volgens de regels’ bestaat niet bij Bach, maar ‘toevallig’ ook niet. 

Er valt nog véél meer te vertellen over dit eerste Kyrie, vreemde inzetten van het thema in de tweede expositie, en meer. Mij bekruipt echter het gevoel dat de bijdragen in mijn blog steeds meer muziek-technische uitleg vergen om mijn betoog te onderbouwen. Dat vind ík niet erg, maar wel jammer, omdat het wat mij betreft moet blijven gaan over het melden van interessante waarnemingen in de Hohe Messe. Die technische uitleg moet het middel blijven om de waarneming te onderbouwen, en is nooit een doel op zichzelf, maar wel regelmatig nodig. Als u daar een mening over heeft, mail het mij dan.

Geraadpleegde literatuur:

  • Gergely Fazekas, Formal Deviations in the first Kyrie of the B minor Mass, Understanding Bach, 12, 21-36, 2017