Hohe Messe by J.S. Bach, BWV 232, Wouter Olthuis

Lamento bas

door

Eerder schreef ik in bijdrage 5 over het Crucifixus. De lengte van de zich steeds herhalende instrumentale baslijn (een zogenaamde passacaglia of chaconne) verschilt met die van de gezongen zinnen, waardoor de optredende dissonanten telkens van kleur veranderen, een prachtig muzikaal enjambement. Ik ben toen niet ingegaan op de baslijn zelf, deze komt zo vaak voor in de muziekhistorie dat dit thema een eigen naam heeft gekregen: de Lamento bas.

Als iets vaak voorkomt, is er ook veel over geschreven, ik beperk mij in deze bijdrage tot een beschrijving van de Lamento bas en het geven van enkele voorbeelden1.

Men neme een kleine-terts toonlader (sinds de Zoomlessen uit de coronatijd weten we van onze dirigent dat deze aeolisch is), starten op de grondtoon (tonica) en gaan 4 stappen naar beneden en stoppen dus op de kwint (de dominant) van die ladder et voilà, we hebben een Lamento bas, in a-klein:

diatonische Lamento bas

Deze werd in de Barok ingekleurd met als resultaat de chromatische Lamento bas (chroma betekent kleur):

chromatische Lamento bas
en deze kennen we, in e-klein, van het Crucifixus uit de Hohe Messe:

Crucifixus bas Hohe Messe

Bach gebruikte de Lamento bas graag. Het Crucifixus (1748) is een parodie van het openingskoor van zijn cantate ‘Weinen, Klagen, Sorgen, Zagen’, BWV 12 uit 1714. Ook in het openingskoor van zijn cantate ‘Jesu, der du meine Seele’, BWV 78 uit 1724 gebruikte hij dit thema:

Lamento bas in cantate ‘Jesu, der du meine Seele’, BWV 78

en een voorbeeld uit 1705 is te vinden in zijn Canzone, BWV 588. Dit orgelstuk bestaat ongeveer in zijn geheel uit het Lamento thema, dus kies maar een balk:

Lamento bas in Canzone, BWV 588

Het Lamento thema is wat verborgen aanwezig in de 25ste variatie van de Goldberg Variationen, BWV 988. Te lang om hier te tonen, dus dat is huiswerk. Tot zover Bach.

Een vroeg gebruik van de chromatische Lamento bas komt van ‘onze’ Jan Pieterszoon Sweelinck (1562 – 1621). Zijn Fantasia Chromatica, SwWV 258 staat er vol mee:

Lamento bas in Fantasia Chromatica, SwWV 258 van J.P. Sweelinck

Het gebruik van dit thema eindigt niet in de Barok, maar is bijvoorbeeld ook door Frédéric Chopin gebruikt in de Prélude nr. 20 in c-klein op. 28, nr. 20:

Ook Anton Bruckner heeft het Lamento thema gebruikt in de graduale ‘Locus Iste’:

Anton Bruckner heeft het Lamento thema gebruikt in de graduale ‘Locus Iste’

Door een overigens gerespecteerd universiteitskoor in het oosten van het land werd bovenstaande tekst steevast vervangen door ‘wie weet niet wat syfilis is’, maar dat terzijde.

Wat goed is, blijft en dus wordt dit thema ook in de pop- en rockmuziek regelmatig gebruikt. Ik noem een paar voorbeelden, geleend van andere bronnen2:

  • David Bowie: Life on Mars
  • Led Zeppelin: Stairway to Heaven 
  • Radiohead: Exit Music For A Film 
  • Barry Manilow: Could it be Magic

Veel is hier niet besproken: de omgekeerde (stijgende) Lamento bas, de wijze van harmoniseren, de grote-terts variant. Gelukkig zijn andere bronnen voor nadere studie dichtbij1,2. Wij weten inmiddels wat meer over het Lamento thema en het gebruik in de muziekgeschiedenis.

1  openmusic.academy/docs/p5BveSJBGANkCajmbNnnr2/musikhochschule-satztechnik-lamentobass-chromatisch

2  instrumentality.me/magic/amazing-descents-the-enduring-beauty-of-the-lament-bass