Stop de persen!
door Wouter Olthuis
Afgelopen weekeinde stuitte ik tijdens een zoektocht op het internet onverwacht op belangwekkend nieuws betreffende de Hohe Messe. Bach heeft in de eerste twee maten van zijn grootste vocale werk luid en duidelijk zijn naam getoonzet. Inmiddels heb ik toch al aardig wat gelezen over de Hohe Messe, maar dit was nieuw voor mij. En volgens Ed Newton-Rex, de auteur van het internetartikel die dit nieuws bracht, is dit feit ook ruim 250 jaar verborgen gebleven. Tot nu toe moet ik hem gelijk geven: al zoekend heb ik geen vroegere bron kunnen vinden, die tevens melding maakt van de getoonzette naam van Bach in de eerste maten van het Kyrie.
Waar gaat dit allemaal over? Bij de grote, muzikale Bach-familie was reeds lang bekend dat hun naam op muziek gezet kon worden. In de Duitse notatie van noten wordt onze ‘bes’ een ‘b’ en onze ‘b’ een ‘h’ genoemd. Vraag mij nu even niet waarom dit zo is. Dat wetende wordt B A C H op muziek:
En wat blijkt nu? In de eerste twee maten van de Hohe Messe schreeuwt het Bach-motief ons toe:
Terwijl de 2e sopranen min of meer solo hun eerste ‘eleison’ inzetten, spelen zowel de 2e fluit als de 2e oboe d’amore unisono het Bach-motief. Jawel, de ‘B’ van Bach is een beetje fout gespeld als een aïs i.p.v. een bes, maar dat is een harmonische noodzaak, gegeven de b-klein toonsoort van het Kyrie. En wohltemperiert* als Bach was, staat hier wel degelijk zijn ‘B’.
Ed Newton-Rex geeft ook nog een prima onderbouwing waarom het voorkomen van het Bach-motief geen toeval is:
- B A C H staat in de eerste maat van de bijna 2-uur durende Hohe Messe en ook meteen na het b-klein grondakkoord. Eerder en opvallender kan bijna niet.
- Heel soms komt het Bach-motief toevallig voor als J.S. Bach gaandeweg een compositie zijn gebruikelijke harmonische capriolen uithaalt. Daarvan is hier echter nog geen sprake: er is na het beginakkoord nog geen harmonische ontwikkeling. B A C H staat gewoon in het eerste riedeltje.
En denk nu niet dat Bach dit heel vaak doet, integendeel, bij andere componisten zoals Schumann and Liszt komt het Bach-motief regelmatiger voor en dan als opzettelijk eerbetoon aan de meester. God, wat zou ik graag aan dhr. Bach vragen waaróm hij zijn naam op deze plek in de Hohe Messe heeft getoonzet. Is het slechts een grapje, bruut vertoon van zijn vakmanschap? Of is het van religieuze aard, of nog iets anders?
Naschrift: inmiddels heb ik contact gehad met (o.a.) musicus en componist Ed Newton-Rex, hem mijn enthousiasme en verbazing gemeld en gevraagd of het voorkomen van het Bach-motief in de Hohe Messe naar zijn beste weten eerder was beschreven. In een hartelijke reactie heeft hij mij per ommegaande geantwoord dat hij destijds na grondig onderzoek ook geen andere bron heeft kunnen vinden. ‘Het is fijn, dat er nog steeds geheimen vallen te ontdekken in Bachs muziek,’ besloot hij zijn reactie.
*Onze dirigent wees mij er terecht op, dat Wohltemperiert niet hetzelfde is als gelijkzwevend. In een welgetemperde stemming verschilt de ais nog steeds héél iets van de bes.