Toelichting

Deze toelichting maakt deel uit van het programmaboekje van de uitvoering van de Hohe Messe door Vocaal Ensemble Il Cocodrillo Cante op 16 en 17 november, 2024. Geheel of gedeeltelijk overnemen van deze toelichting is zeker toegestaan mits de bron wordt genoemd.

Feiten

De Hohe Messe is een op muziek gezette Latijnse (katholieke) kerkmis. Het is waarschijnlijk het laatste werk dat Bach heeft gecomponeerd en samengesteld. U leest ‘samengesteld’, omdat de meeste van de 27 delen van de mis bestaan uit bewerkingen van eerdere composities. Zo komt het Crucifixus, het oudste deel van de Hohe Messe uit de al in 1714 gecomponeerde cantate ‘Weinen, Klagen, Sorgen, Zagen’. Het daaraan voorafgaande deel Et incarnatus is wel specifiek voor de Hohe Messe gecomponeerd in 1749 of misschien zelfs pas in 1750, niet lang voor Bachs overlijden.

De eerste 12 delen vormen samen de Missa, bestaande uit het Kyrie (3 delen) en het Gloria (9 delen). Deze Missa werd door Bach als afzonderlijk boekwerk in 1733 aangeboden aan de pas benoemde keurvorst van Sachsen, August de 3^e.  Het leek Bach namelijk prachtig om hofcomponist te worden aan zijn hof in Dresden, beter dan dat lastige Leipzig, waar hij nu nog woonde, en waar de gemeenteraad hem steeds met allerlei regels lastigviel. Het eerste deel van de Hohe Messe is dan ook niets anders dan een visitekaartje van Bach, op zoek naar een verandering van loopbaan. Overigens heeft dit visitekaartje uiteindelijk minder effect gehad dan Bach hoopte.

Bach heeft kort voor zijn dood -naast de reeds klaarliggende Missa- de overige 15 delen samengesteld en gecomponeerd. Aan de aldus ontstane volledige kerkmis heeft hij echter geen naam gegeven. Zijn zoon Carl Philipp Emanuel noemde het in 1790 in een boedelomschrijving de ‘grote katholieke mis’. Pas in 1845 noemde de Zwitserse uitgever Nägeli de eerste druk van dit werk mooi romantisch ‘Hohe Messe’. Later werd ook de naam Messe in h-Moll gebruikt, wat verwarrend is voor de rest van de wereld, als je niet weet, dat de Duitse ‘h’ elders ‘b’ wordt genoemd, vandaar de andere benamingen Mass in B-minor, of te onzent Mis in b-kleine terts.

Bach heeft zijn mis nooit volledig gehoord. Dat zou nog begrijpelijk zijn, wetende dat hij kort na de totstandkoming is overleden. Maar ook in de periode na zijn dood is de mis niet uitgevoerd. Dit hangt samen met het feit, dat er geen opdrachtgever bekend is van dit monumentale werk. Ondanks enige speculaties is het onbekend waarom Bach -die bijna altijd in opdracht componeerde- deze mis heeft gemaakt.

Ondanks de eigenaardige totstandkoming van de Hohe Messe heeft Bach met allerlei muzikale en buitenmuzikale middelen een eenheid weten de maken van dit werk. Deze eenheid is echter niet terug te vinden in de gebruikte muziekstijlen. Zowel ouderwetse, op contrapunt gebaseerde stijlen als ook -toen- moderne, galante muziek is aanwezig in zijn laatste grote werk. Dat roept vermoedens op, die we niet langer in dit deel ‘feiten’, maar in het spannender deel ‘verwondering’ beschrijven. 

Verwondering

Bovengenoemde feiten -de Hohe Messe samengesteld uit oude en nieuwe composities met een verscheidenheid aan muziekstijlen, zonder opdrachtgever, zonder geplande uitvoering – kunnen voortkomen uit het vermoeden dat Bach zijn mis als encyclopedie van hoogtepunten van zijn composities heeft samengesteld en willen nalaten. Bach beheerst als een grootmeester alle facetten van het ambacht componeren. Ook was hij goed op de hoogte van de composities van zijn voorgangers en tijdgenoten. Hij moet zich hebben gerealiseerd dat hij een verdraaid goede componist was. Tevens ziet hij in het laatste deel van zijn leven de muziekstijl veranderen, waarin sommige oude technieken verloren lijken te gaan, misschien tot zijn teleurstelling. Dus richt Bach een Wunderkammer in van zijn composities met het raamwerk van een Latijnse mis. Een raamwerk, waarin Bach zijn geloof kan uiten, een waaier aan emoties -van gloria tot crucificus- kan toonzetten en ook verscheidene buitenmuzikale, op getallensymboliek gebaseerde kunsten heeft kunnen toepassen. Kortom, the best of Bach, samengesteld door Bach zelf waarin hij zowel zijn geloofsovertuiging als zijn muzikale kunnen heeft nagelaten. Uit trots of aandrang zijn vaardigheden aan zijn (toekomstige) vakgenoten na te laten? Hoe dan ook, wij luisteraars zijn hem er 275 jaar later dankbaar voor.

Het valt mij zwaar een zinvolle muzikale toelichting te geven; wat uit te lichten? De naam BACH, getoonzet in de eerste twee maten van het Kyrie? Het 12-toons karakter van het thema van de Kyrie-fuga? De Lamento-bas in het Crucificus? De enige, veelbetekenend geplaatste grote-terts versie van het Kyrie-thema? De zes-stemmige fuga in het Gratias agimus en Dona nobis pacem? Het waanzinnig complexe Confiteor? De bewuste inzet van de drie duetten om het bijzondere karakter van Christus in de drie-eenheid weer te geven? Geen plaats voor, hier. 

 

Wel heb ik ondervonden, dat verbijsterende muzikale en buitenmuzikale vondsten regelmatig onnadrukkelijk voorbijkomen. Eén voorbeeld daarvan: in het duet Domine Deus stelt de Vader zijn Zoon voor. De gelijkheid van deze personages in de drie-eenheid én hun relatie wordt onderstreept door de solisten telkens gelijktijdig ‘Jesu Christe’ en ‘Deus Pater’ te laten zingen. Dan gebeurt er precies in het midden van dit duet iets ontroerends. Voor één keer vergeten de personages van de drie-eenheid hun goddelijkheid en bezingen slechts hun verwantschap: vader en zoon. Géén Deus en Christe, alléén maar fili en pater. Dat dit geen toeval is, blijkt uit het loopje van de strijkers, dat slechts op deze plaatst zo voorkomt. Het neergaande karakter ervan duidt op het toekomstige lijden van de Zoon, die onze zonden op zijn schouders neemt. Eén maat lang onopvallende volmaaktheid.

Wouter Olthuis – hohemesse.nl